معیارهای حسابداری اسلامی

معیارهای حسابداری اسلامی

 

معیارهای حسابداری اسلامی

معیارهای حسابداری اسلامی

موضوع: آموزش حسابداری

چکیده

هدف این مقاله نشان دادن پاسخ به این سؤال اساسی است که چرا اصول و قواعد حسابداری انگلیسی - آمریکایی نمی تواند در اقتصاد اسلامی که بر مبنای زکات و بانکداری بدون ربا می باشد به کار برده شود.

مقدمه

در سال های اخیر بر ارتقاء سطح استانداردهای حسابداری بین المللی برای پاسخ گویی در برابر رشد فزاینده جهانی شدن بازار و اقتصاد تأکید فراوانی شده است. عده ای بر این باورند که استانداردهای بین المللی باعث افزایش سازگاری و درک و استنباط بهتر مسائل مالی شده است و در صرفه جویی زمان و مسائل مالی بسیار مفید می باشد. در ضمن درک تفسیر و تجزیه و تحلیل مالی را تسهیل می نماید. با اصول و قواعدی که اندیشه حسابداری انگلیسی - آمریکایی و مکتب های آنها ارائه داده، معیارهای زیر معرفی شده اند. این اصول و قواعد مغایر با اصول اسلامی و اهداف آن می باشد و همین عامل اساس تشکیل اقتصاد اسلامی گردید که در مقابل اقتصادهای غربی قرار دارد.

اقتصاد غربی در مقابل اقتصاد اسلامی

اقتصاد اسلامی بر پایه شریعت یا قوانین اسلامی بوده که ناظر به مسائل مادی و معنوی به صورت همزمان (توأمان) می باشد. اصل و اساس شریعت در این است که "امنیت و عدالت" (اقتصادی - اجتماعی) را برای آحاد جامعه به ارمغان آورد. شریعت به ما می آموزد که تمام ثروت های عالم از آن خداست. (غنی مطلق و حقیقی است) و ما منحصراً امانتدار این ثروت هستیم (قرآن، سوره 55، آیه 7). نظام اقتصادی اسلام بر این باور استوار است که هیچ انسانی حق ندارد آنچه را که اساساً آفریده خدا بوده، یا ماحصل تلاش دیگری است، از آن خود بداند (حقیقی و پومرانز، ص 150). این قوانین برای برقراری عدالت اجتماعی وضع گردیده، و تفاوت های اصلی بین اقتصاد غربی و اسلامی نیز در همین نکته "عدالت اجتماعی" است. در نظام های "اقتصادهای مادی" حاکم بر غرب، شخص به هر صورتی که بخواهد می تواند از مال و ثروت خود استفاده کند به دلیل اینکه آنها "حق کامل و غیرمشروط" خود را، اهرمی ضروری برای زندگی می دانند و تنها هدف چنین اقتصادی "ثروت اندوزی" است (شافی، 1979). در اقتصاد اسلامی برعکس، چنین حقی برای اشخاص در نظر گرفته نمی شود بلکه آنها صرفاً به عنوان امانتداران آن ثروت محسوب شده، قوانین از طرف خداوند وضع و ابلاغ می گردند. هیچ فردی نباید اموال و ثروت خود را هدر دهد.

"ثروت های دنیا نصیب آن دسته از افرادی که آن را از خدا بخواهند و آنهایی که به آن نیاز دارند، می گردد."

"ثروت اندوزی" در اقتصاد اسلامی وجود ندارد.

چند نمونه از تفاوت های اقتصاد اسلامی و غربی به صورت خلاصه در ذیل ذکر شده است. اقتصاد غرب نمی تواند مسائل فرامادی را درک کند ولی در اقتصاد اسلامی درک مسائل فرامادی ممکن است. یکی از مهم ترین اهداف اقتصاد اسلامی این است که به جای آنکه ثروت در دست شمار معدودی باشد، باید در جامعه جریان پیدا کند تا فاصله بین طبقات فقیر و غنی روز به روز کمتر شود و به صورت عملی آثار مطلوب خود را بگذارد.

البته مؤسسات مختلفی برای دستیابی به این اهداف در جامعه تأسیس شده است. تکلیف زکات در واقع وارد کردن نوعی فشار روی ثروتمندان برای تقسیم ثروت خود با فقیران و مستمندان است، جلوگیری از ربا و سودهای کلان نامشروع از روش های دیگر به شمار می رود. حتی این مؤسسات نیز با مؤسسه های همانند خود در اقتصاد غرب بسیار متفاوت هستند.

زکات

یکی از مهم ترین و اصلی ترین بنیان های اقتصاد اسلامی زکات است. از لحاظ رده اقتصادی، در جایگاه دوم و از لحاظ اهمیت موضوع، وظیفه شرعی هر مسلمان است. زکات به معنای واقعی "تزکیه" است. کسانی که میزان ثروتشان از حد نصاب معلومی فراتر رود ملزم به پرداخت بخش ناچیزی از مال خود برای تصفیه و تزکیه ثروت خواهند شد تا از گناه حرص و طمع دور بمانند.

زکات به عنوان جزء لاینفک اقتصاد اسلامی در نظر گرفته شده است. هدف آن "ریشه کنی فقر" از طریق توزیع عادلانه ثروت بین طبقه آسیب پذیر و محروم جامعه است. البته این مراکز، خیریه نیستند ولی درصدد کمک به مستمندان هستند. زکات ثروت را در جامعه به گردش می اندازد و اگر به صورت سازمان دهی شده انجام گردد در جامعه اسلامی سطوح و کیفیت زندگی مردم را به گونه ای چشمگیر ترقی خواهد داد.

اگر ثروت یک شخص از حد معمول تجاوز کند باید زکات بپردازد، (58 گرم طلا یا فراتر) البته برای اشخاصی که ثروت آنها به این حد نرسیده، نیز پرداخت زکات واجب است. البته اولویت از خانواده های پردرآمد به خانواده های کم درآمد بود و برای اشخاصی که کالا احتکار می کنند نیز مجازات هایی در نظر گرفته شده است. در دین اسلام بر تأسیس چنین مراکز خیریه توزیع زکات که به صورت داوطلبانه اداره می شوند تأکید شده است. در کشورهای غربی مالیات معنای خوبی برای مردم ندارد و معمولاً سعی می کنند که از پرداخت آن، سرباز زنند. در سیستم اسلامی پرداخت زکات یک وظیفه شرعی است و نوعی عبادت به شمار می رود. و اگر کسی درصدد کاهش میزان زکات خود برآید گناه بزرگی را مرتکب شده است. به مسلمان ها آموخته می شود که تا از ثروت خود به نحو سخاوتمندانه ای استفاده کنند. زکات در حقیقت نوعی قرض دادن به خداست که خداوند خود بازپرداخت و حتی پاداش آن را به هر صورت هم در این دنیا و هم در جهان آخرت پذیرفته است.

نحوه اجرای زکات

زکات در مسائل شخصی و حقوقی و تجاری کاربرد دارد. جوامع اسلامی، تنها جوامعی هستند که پرداخت زکات شخصی و تجاری افراد از مسئولیت های سنگین آنها محسوب می شود. زکات نوعی مالیات گذاری بر ثروت است که متفاوت با وضع مالیات در سیستم اقتصاد غربی ها می باشد. در اقتصاد اسلامی اهرم های سیاسی تأثیر زیادی بر نحوۀ جریان یافتن این موارد مالی نخواهد داشت.

میزان زکات 2.5 درصد کل ثروت اندوخته شده است و قابل پرداخت به صورت سالانه می باشد. سال مالی ممکن است در هر زمانی در طول یک سال اتفاق بیفتد، ولی در عمل اکثر افراد، آخر سال مالی را قبل از فرا رسیدن ماه رمضان یعنی نهمین ماه از سال اسلامی در نظر می گیرند.

زکات را می توان به دو صورت نقدی و جنسی (غیرنقدی) پرداخت کرد. پول نقد به صورت چک بانکی، سهام شرکت ها، کالا، بخشی از سود فروش یا خرید زمین است. کالاهای دولتی که به منظور استفاده خریداری شده اند و نه برای فروش از مالیات معاف می باشند. و همچنین کالاهای فاسد شدنی از پرداخت زکات معاف می باشند (اقبال و عمره، 1990).

چگونگی ارزش گذاری برای اهداف زکات

ارزش گذاری بر اساس میزان پول موجود خواهد بود و بر اساس معیارهای (cocoa) و معادل پول رایج آن کشور است. ارزش منابع غیرمالی از قبیل زمین و باغ و مغازه از طریق سیستم های ارزش گذاری موجود تخمین زده می شود و میزان زکات آن مشخص می شود. در ضمن تعیین تناسب میان شرایط سنی پرداخت کنندگان زکات و میزان آن از دیگر ویژگی های اختصاصی این بخش بوده و غیرقابل اغماض است. قوانین زکات توسط اصول پذیرفته شده حسابداری مالی (GAAP) پذیرفته شده و در مورد مشکلات اجتماعی در این زمینه، راه حل هایی نیز در نظر گرفته شده است.

ارزش گذاری بر موجودی

بر طبق اصول پذیرفته شده حسابداری (GAAP)، ارزش گذاری روی موجودی ها باید طوری باشد که اقل قیمت تمام شده یا ارزش بازار در نظر گرفته شود و این بدان معناست که مؤسسات اسلامی از اصول مذکور (GAAP) نمی توانند پیروی کنند و دلیل آن مغیر بودن قوانین آنها با قوانین زکات است.

ارزیابی حساب های دریافتنی

در قوانین اسلامی در این مورد نیز قوانین خاصی وضع شده است که در سیستم انگلیسی - آمریکایی چنین چیزی وجود خارجی ندارد.

مفهوم محافظه کاری

سیستم حسابداری انگلیسی - آمریکایی چنین ایده ای را دنبال می کند. این ایده روش های مقابله با اتفاقات پیش بینی نشده را به ما ارائه می کند و به ما یاد می دهد که چگونه پیش از انجام هر کاری، در شرایط عدم اطمینان از وقوع رخدادهای ناخواسته جلوگیری کنید. ایده محافظه کار بودن در تربیت و نظام اعتقادی (یا سیستم اقتصادی اسلامی) به گونه ای که در سیستم های غربی وجود دارد مشاهده نمی شود و مسلمانان تا حدودی از انجام این روش ها، منع شده اند و واضح است که یکی از تفاوت های آشکار میان سیستم ها در این مرحله نیز نمود پیدا می کند.

سیستم بانکی بدون ربا

ربا یا بهره ثابت تمایل ثروتمندان را برای انباشت ثروت بیشتر می کند و حس حمایت از همنوع را در جوامع اسلامی از بین می برد و سود سرمایه را بدون ریسک و خطر و خسارت در اختیار آنها قرار می دهد. بهره یکی از مهم ترین دلایل توزیع ناعادلانۀ ثروت است. میزان بهره ثابت باعث می شود سرمایه گذار از سودی که به دست خواهد آورد اطمینان حاصل کند و بعد از مدتی سود حاصل از سرمایه گذاری خود را که کارگران زیادی برای آن زحمت کشیده اند، به دست آورد و پیامد طبیعی این امر آن است که ثروتمندان بدون هیچ دغدغه ای از سود سرمایه خود بهره برداری کنند و در حالی که سرمایه آنها در چرخه بازار هیچ کمکی به افراد بی بضاعت نکند. در نتیجه، اصل این مسأله از دیدگاه اسلامی مردود، نامشروع و دور از انصاف است.

دلایل نامشروع بودن بهره از این قرار است:

بهره یعنی بدون هیچ تلاشی پول به دست آوردن، که باعث ایجاد عادت ناپسند به این مسأله در بین مردم می گردد و آنها را از ایجاد فرصت های شغلی باز می دارد. در قرن 19 در انگلستان چنین وضعی به وجود آمد، در آن زمان مردم از سرمایه های خود برای به دست آوردن بهره بیشتر استفاده می کردند و زمانی را به کار و فعالیت اختصاص نمی دادند. همچنین بهره باعث خواهد شد که مردم از کمک به یکدیگر اجتناب کنند یعنی برای کمک به کسی پول قرض ندهند و انگیزه کافی برای افراد دیگر در کمک به همنوع باقی نگذارند. بهره گرفتن نوعی استثمار است و شخص مقابل را در شرایط بسیار بد برای پرداخت آن قرار می دهد.

سیستم سود و زیان اسلامی

اسلام به جای بهره ثابت، احتمال خطر و زیان سرمایه را پیشنهاد می کند، در اسلام پولی که قرض داده می شود در جهت کمک به همنوع است و نه به دست آوردن سود. در سال های اخیر بانک های اسلامی در کشورهای اسلامی از قبیل عربستان سعودی و مصر، گسترش فراوانی یافته اند. این بانک ها بر پایه سیستم سود و زیان اسلامی عمل کرده و سودی دریافت نمی کنند.

حقیقی و پومرانز (1987) تعدادی از برنامه های بانکی را که بر پایه سیستم سود و زیان اسلامی است به شکل زیر فهرست می نمایند.

1) مضاربه: بانک به عنوان شریک مالی عمل می کند و نیاز مالی را برای شما تأمین می کند.

2) مرابحه: برای خرید کالاها و غیره شما باید بعد از فروش، سود آن را به بانک تحویل دهید ولی بانک در خسارت ها هیچ دخالتی نخواهد کرد.

3) مشارکت: بانک قسمتی از سرمایه را برای کار شما تأمین نموده و خسارت ها و سود آن را تقسیم می کند.

4) اجاره: بانک قسمتی از تجهیزات جانبی را برای شروع خریداری می کند و قراردادهای خرید نیز به اسم بانک مذکور خواهد بود. در مضاربه شخصی که پول را از بانک می گیرد پول مورد نظر را به صورت دوره ای به بانک باز می گرداند.

مسائل حسابداری مربوط به بانکداری بدون بهره (Free intrest)

در حال حاضر، بسیاری از کشورهای اسلامی همچون عربستان سعودی دو نوع گزارش حسابرسی ارائه می کنند که یکی مربوط به بانک مرکزی و دیگری مربوط به سهامداران و شرکای آنها می باشد (توکونگا و سایر همکاران، 1989).

در عربستان سعودی با هدف این که معیارهای حسابداری و حسابرسی، مورد حمایت بیشتری قرار گیرد؛ بانک های اسلامی تحت فشار قرار گرفتند، اما از آنجا که این مبحث از تازگی خاصی برخوردار است، هنوز معیار خاص حسابرسی یا حسابداری برای بانک های اسلامی وضع نگردیده است. (اولین بانک اسلامی به شیوۀ مدرن در سال 1971 شکل گرفت). به علاوه معضل دیگر، پیرامون زکات و حسابداری دولتی، پذیرش فنون حسابداری به شیوه انگلیسی - آمریکایی (غربی) می باشد که خود مشکل را دو چندان نموده است.

نتیجه گیری

آنچنان که مبرهن است، اقتصاد اسلامی از جنبه های بسیاری با موازین حسابداری غربی متفاوت است. فنون حسابداری انگلیسی - آمریکایی (غربی) نمی تواند در اقتصاد اسلامی به کار رود. لذا استانداردهای حسابداری بین المللی بر پایۀ چنین فنونی (فنون حسابداری غربی) خود مشکلات زیادی را برای جوامع اسلامی سراسر جهان به همراه خواهد داشت.

بنابراین نیاز به وضع معیارهای حسابداری منطبق با نیازهای جوامع اسلامی، بیش از پیش احساس می گردد تا به چنین جوامعی تضمین دهد که چنین معیارهایی با کمک استانداردهای حسابداری بین المللی و نه غربی وضع گردیده است.

ضمیمه

نرخ زکات

عموماً حد کف (آستانه) نرخ زکات 2.5 درصد دارایی های جمع شده می باشد.

اما این نرخ برای انواع مختلف دارایی تفاوت دارد. قانون کلی آن است که هرچه هزینه کار و سرمایه درگیر در تولید کمتر باشد میزان زکات بالاتر می رود (صدیقی، 1982).

این مسأله بر پایه این اعتقاد است که این خداوند است که معاش انسان را تأمین می نماید در صورتی که کار و سرمایه ناچیزی برای تولید، هزینه گردد؛ به این مفهوم است که باقی آن محصول، همگی هدیه ای از جانب الله می باشد. لذا بهتر است درصد بیشتری از تولید تحت عنوان زکات به خداوند بازپس داده شود.

نمونه ای از این قانون در گذشته تعیین نرخ زکات برای زمین های آبی و دیم می باشد، نرخ زکات برای زمین دیم بیش از این نرخ برای زمین آبی می باشد. در زمین آبی باید برای آبیاری، هم کار صورت گیرد و هم باید برای آبیاری، سرمایه ای هزینه گردد. اما در زمین دیم آب لازم از باران الهی تأمین می گردد. لذا نرخ بیشتری از زکات به آن تعلق می گیرد.

لذا هر ثروتی که حاصل کار و هزینه ناچیز باشد دستخوش بالاترین حد زکات یعنی 20 درصد می گردد. که برای نمونه می توان به پیدا کردن گنجینه و غرامت جنگی، (زیرا در اسلام جهاد فقط در راه خدا صورت می گیرد و ثروت و غرامت حاصله کاملاً غیرطبیعی و ناخواسته می باشد) اشاره داشت. اما آن ثروتی که نیاز به تلاش بیشتری دارد؛ (دام ها و محصولات) هنوز هم مبتنی بر خواست الهی است و مشمول زکات اما به میزان کمتر یعنی 5 تا 10 درصد می گردد.

و اگر ثروت مستلزم حداکثر تلاش گردد مشمول حداقل نرخ زکات یعنی 5/2 درصد می گردد. که برای نمونه می توان به جمع آوری پول نقد اشاره داشت زیرا تجارت خطر زیان و ضرر را نیز دربر می گیرد و منوط به زکاوت و شم تجاری فرد نیز می باشد (صدیقی، 1982).

جدول (1) میزان زکات رایج در صدر اسلام (حدود 600 سال پس از میلاد مسیح) را نمایش می دهد.

جدول (1)
انواع	حداقل (حدنصاب)	مقدار یا تعداد	درصد
پول نقد (درهم)	200 درهم	5 درهم	5/2 درصد
پول نقد (دینار)	20 دینار	5 درهم	5/2 درصد
شتر	5 نفر	1 رأس گوسفند	20 درصد
گاو	10 رأس	1 رأس گوسفند	10 درصد
گوسفند	40 رأس	1 رأس گوسفند	5/2 درصد
غلات آبی	5 بار شتر	ــــ	5 درصد
غلات دیمی	5 بار شتر	ــــ	10 درصد

هرچند، این عقیده، به عنوان یک مبنا می باشد اما حدودی که افراد آن را دنبال می نمایند از حوصله این مقاله خارج است.

آنچه که از نوشته های اولین دانشمندان لیبرال (میل و بنتام و لاک که از نگاه آنها شخص به عنوان "فرد منفعت جو" تعریف می گردد) برمی آید؛ تنها خوشبختی ملاک ارزشی می باشد و این باور بر اندیشه های «فرایدمن» نیز مستولی می باشد که تنها نقش و وظیفه مهم تجارت، بالا بردن سود است. از آنجا که در هر جامعه ای تفاوت درآمدی به چشم می خورد، لذا اسلام وضع قانون را تشویق می نماید (عالم، چاپ نشده) در قرآن صراحتاً آن دسته از افرادی که زکات به آنان تعلق می گیرد بیان شده اند:

نیکوکار کسی است که دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشان و یتیمان و فقرا و در راه ماندگان و نیازمندان بدهد و در راه آزاد کردن بندگان صرف کند و نماز به پا دارد و زکات مال را به مستحقان بپردازد (قرآن کریم، سورۀ بقره، آیه 177).

مواد خام در صورتی که تاجر آن را به صورت خام خریداری نماید نیز مستحق زکات می گردد ولی اگر به وسیله صنعت گران و تولیدکنندگان به منظور ایجاد کالای جدید تولیدی خریداری گردد مشمول زکات نمی گردد.

از آنجا که شرکت ها مبادرت به خرید سهام جهت دریافت سود می نمایند، لذا قیمتی که سهام خریداری می شود کمتر از قیمتی است که شرکت انتظار فروش آن را دارد (به جز مواردی که سهام دچار زیان گردیده یا به روز نمی باشد).

به عنوان نمونه، می توان به کشورهای فقیر آمریکایی جنوبی که مجبور به پرداخت سود بدهی های کلان خود به کشورهای خارجی می گردند، اشاره کرد. قسط های اولیه هر بازپرداخت، سود بیشتری نسبت به اصل پول را دربر می گیرد و لذا بازپرداخت آن، خصوصاً برای کشورهای فقیر امری مشکل است.

برگرفته از کتاب حسابداری اسلامی انتشارات ترمه

https://www.kanazspid.ir/acc/accountingeducation/336-%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C.html